...„Komanča“ Hermana i Grega; 
  Izdanje Čarobna knjiga, 2020.

Nakon što je uspešno stigla blizu kraja štampanja strip serijala „Džeremaja“ znamenitog Hermana Hupena (1938), agilna izdavačka kuća „Čarobna knjiga“ odlučila je da obraduje stripoljupce i započne objavljivanje „Komanče“, u tvrdom povezu i punom koloru sa po tri epizode u knjizi (u ovoj su „Red Dast“, „Ratnici beznađa“ i „Vukovi Vajominga“), serijala koji je Herman, kao mladi crtač radio po scenariju Mišela Regnijea poznatog kao Greg (1931-1999). Greg je bio vrlo aktivan učesnik strip života na frankobelgijskoj sceni pa je osim pisanja scenarija animirao i podučavao mlade strip autore. Među njima je bio i talentovani Herman kome je Greg isprva davao „zadatke“ da crta pričice o raznim junacima od kojih će bar jedan ostati upamćen - pustolovni kapetan broda Bernard Prins. Greg, koji je krajem 1960-tih bio urednik magazina „Tintin“, u neprestanoj potrazi za atraktivnim sadržajima, zaključio je da časopisu nedostaje vestern strip (u to vreme je interesovanje za vestern poraslo zahvaljući pojavi „špageti vesterna“); veliki hendikep za realistički vestern strip bila su dva serijala koja su postavila visoke standarde u ovom žanru - Žižeov „Džeri Spring“ i „Bluberi“ Žiroa i Šarlijea (za koga su mnogi smatrali da je konačni, nenadmašni vestern). Ipak, Greg i Herman nisu se obeshrabrili i započeli su rad na novom stripu a decembra 1969.g. u „Tintinu“ se pojavila premijerna priča-epizoda na 8 strana. Na prvoj tabli upoznajemo mladog kauboja koji usred puste ravnice zaustavlja diližansu jer je ostao bez konja. Dogovor debelog kočijaša i kauboja iznerviraće jedinog putnika, Vali Honda, pistolerosa na lošem glasu koji poteže oružje... U nastavku, „stoper“ koji sebe zove Red Dast, iz pistolerosove zaostavštine saznaje da je ovaj bio angažovan da eliminiše Komanču, mladu vlasnicu ranča „Tri šestice“ u blizini gradića Grinston Fols pa joj, uprkos zdravom razumu, ponudi svoje usluge (koje podrazumevaju i sukob sa drugim revolverašima i raskrinkavanje moćnog čoveka koji stoji iza čitave zavere). Rančerski poslovi ne idu baš najbolje ali Dastova snaga i snalažljivost polako okreće dešavanja u dobrom smeru. Vremenom se na ranču okuplja mala ali odabrana ekipa koja će se nositi sa lošim bogatašima i još gorim agentima za Indijanska pitanja odnosno sa nezadovoljnim Indijancima, besnim graditeljima pruge i bezočnom porodicom bandita... Posle prvog albuma „Red Dast“, koji je nastao sabiranjem kratkih epizoda od 8 strana (izuzetno pogodnih za objavljivanje u strip časopisima), sledeće priče više nisu deljene na poglavlja već teku u kontinuitetu.

Iskusnom rukom oprobanog majstora Greg gradi ovaj „vestern ep“ (što potencira pseudoistorijskim komentarima) u kome uloge imaju živopisni likovi bliži „prljavom vesternu“ nego iskustvu ulickanih posleratnih holivudskih vestern filmova. Čak i kada se kreće utabanim šablonskim stazama Greg nalazi atraktivnu vizuru koja povećava zavodljivost priča. Sa svoje strane Herman se trudi da prati Gregov predložak pa je u segmentima prvog albuma vidljivo kako crtež „sazreva“, postaje dinamičniji i puniji (naročito u razvoju izražajnosti lica Reda Dasta i Komanče - njihova upadljivo glatka i pomalo prazna lica brzo dobijaju unutrašnju dubinu). Već u drugom i trećem albumu Herman suvereno vlada svojom crtačkom veštinom kao i filmskom montažim prizora, kadrova i čitavih tabli. Njegova verzija „ružnog, prljavog i zlog“ Divljeg zapada samosvojna je u svojoj uverljivosti i prepoznatljivo se razlikuje od ostalih reprezentativnih vesterna frankobelgijske strip škole.

„Komanča“ je na ovim prostorima objavljivana u mnoštvu izdanja, od „Caka“, „Denisa“, „Biser stripa“, „Super stripa“, „Politikinog zabavnika“ do „Stripoteke“ i „Marketprintovih“ crno-belih albuma. Objavljivanje integralnog serijala prilika je da se stare i nove generacije čitalaca uvere u valjanost ovog antologijskog serijala kome proteklo vreme (pola veka!) nije umanjilo ni svežinu ni atraktivnost.

(„Dnevnik“, 2020)

  ...Kratka istorija stripa.

Strip industrija u Srbiji u poslednjih nekoliko godina doživljava renesansu.

Broj edicija i izdavačkih kuća koje izdaju regularna i luksuzna izdanja je u porastu. Sve je više strip junaka koji ponovo osvajaju pažnju kako mlađih, tako i starijih.

Iako se broj edicija i serijala uvećava, tržište stripa u Srbiji je još uvek pod velikim uticajem strip-junaka koji su premijerno objavljeni u bivšoj Jugoslaviji krajem šezdesetih godina u Zlatnoj seriji i Lunovom magnus stripu u kojima je najdominantniju poziciju imao italijanski strip čiji je izdavački zaštitni znak izdavačka kuća „Sergio Bonelli Editore“. Na domaćem tržištu, drugim rečima, danas još uvek dominiraju stripovi kao što su Zagor, Teks Viler, Marti Misterija, Dilan Dog itd.

Prva epizoda Teks Vilera pojavila se 1948. godine u Italiji (u bivšoj Jugoslaviji 20 godina kasnije). Teks je danas i dalje među najprodavanijim stripovima u Italiji. Ni ostali Bonelijevi junaci ne zaostaju. Kako je Boneli uspeo da se održi ovako dugo? Tako što je išao u korak s vremenom. U odnosu na svoje početke, italijanski strip promenio se kako u crtežu, tako i u narativu. Bonelijevski strip junaci su u poslednje tri decenije doživeli veliki preobražaj i od prostog avanturističkog stripa sa jednostavnim zapletima lišenom bilo kakvog društvenog konteksta (svaka epizoda je mogla da se desi bilo kada, bilo gde, bilo kome) počeli su da uključuju društveni i kulturni kontekst, što je doprinelo ne samo njihovom preživljavanju, već i nastavku dominacije tržištem.

Ključna prekretnica dešava se sa stripom Ken Parker (čija se prva epizoda pojavljuje 1978. godine), a kasnije kulminira sa pojavom Marti Misterije i Dilana Doga, da bi se ovoj transformaciji kasnije priključili Teks i Zagor. (Blek, Kapetan Miki, Komandant Mark i Kit Teler se više ne crtaju, ali oni nikada nisu ni izlazili za Bonelija, što potvrđuje glavnu tezu ovog teksta. Poslednje epizode ovih stripova izgledale su isto kao i prve.)

U čemu je Ken Parker bio drugačiji od tada dominantnijih i znatno komercijalnijih Teksa Vilera, Zagora, Malog Rendžera, Kapetana Mikija ili Velikog Bleka? Ukratko, u tome što je bio običan čovek čija je motivacija dominantno lična i koji ne zna uvek šta treba da uradi. Na primer, ceo prvi deo serijala Ken Parker traga za Donaldom Velšom, kriminalcem koji mu je pucao u glavu (LMS-422-444). Velš jeste kriminalac, ali ga Ken ne juri zbog toga, već zato što želi da mu se lično osveti. Za razliku od njega, Teks, Blek, Zagor ili Komandant Mark ne poznaju ovakvu vrstu motivacije. Svaka avantura ističe isključivo njihovo žrtvovanje zarad opšteg dobra i višeg cilja. NJihovi lični motivi ne postoje.

Pomenuti junaci nemaju ni lične živote. Za Malim Rendžerom juri Klareta, a za Markom Beti, za Mikijem Suzi, ali u principu ovi junaci nemaju lične ili emocionalne probleme. Oni nemaju porodicu, kao ni čitavu lepezu moralnih dilema koji su karakteristični za društvene, prijateljske i porodične odnose. NJihovi bliski prijatelji su, kao i oni – uvek spremni da se žrtvuju za pravdu i opšte dobro ne pitajući za cenu. Ken takođe nema porodice. Međutim, problem koji on ima s tom činjenicom upadljivo provejava kroz ceo serijal.

Pored ove spremnosti na žrtvovanje, Bonelijevi junaci uvek znaju šta treba da urade. Oni ni u jednom trenutku nemaju dilemu oko toga koji je postupak ispravan ili ko je negativac kojeg treba privesti pravdi. Za Ken Parkera ovo pitanje nije tako jednostavno. On se često dvoumi oko toga šta je ispravno a šta pogrešno, a sam često greši – u jednoj epizodi optužuje pogrešnog „negativca“. (LMS-502)

„Sposobnost“ da greši je Kena skupo koštala slobode. Za razliku od tipičnih Bonelijevih junaka, koji su uvek na pravoj strani zakona, Ken na sredini serijala čini grešku koja se nekom od tipičnih Bonelijevih junaka nikada ne bi desila – ubio je na uličnim demonstracijama u Bostonu nevinog čoveka (LMS-784). Ovaj momenat ključno determiniše ostatak serijala u kome lovci na glave progone Kena. Ken završava u zatvoru u kome provodi više od 20 godina.

Pored ličnih karakteristika glavnog junaka, najvažnija promena koja je došla sa Kenom Parkerom je smeštanje u vremenski, društveni, kulturni, politički i ekonomski kontekst, koji ostavljaju posledice po radnju skoro svake epizode. Tačno se zna vreme kada se radnja dešava (serijal započinje 28.12.1868, a završava Kenovom smrću 1908. godine), kao i precizniji politički kontekst (pokušaj američkih belaca da potpuno istrebe Indijance ili ih potisnu u rezervate). Poznat je i ekonomski kontekst (industrijska revolucija, borba za radnička prava), ali takođe i kulturni (Ken postaje pasionirani ljubitelj čitanja lepe literature 19. veka). Ovakvo precizno kontekstualno smeštanje je jednostavno nezamislivo u prvih nekoliko decenija Zagora, Teksa, Malog Rendžera ili Velikog Bleka. Otprilike je poznato vreme u kojoj se radnja dešava (negde u 18. i 19. veku), ali ne znamo ništa o političkom, ekonomskom, a kamoli kulturnom kontekstu u kome se nalaze ovi strip junaci.

Ovo se u Bonelijevim stripovima radikalno menja sa pojavom Martija Misterije (1982) i Dilana Doga (1987). Marti Misterija je avanturista, ali pre svega naučnik (čiji je lik napravljen po uzoru na lik Indijane DŽonsa). Avantura iz skoro svake epizode smeštena je u naučni i kulturni kontekst. Saznajemo mnogo o mestima u koje Marti putuje, kao i o naučnim otkrićima koja često predstavljaju osnovu zapleta. (U prvom delu serijala Marti se bori sa tajanstvenim LJudima u crnom koji pokušavaju da sakriju činjenicu da je pre nastanka čoveka na Zemlji živela savršenija civilizacija.) Književnost nije ništa manje zastupljena. Recimo, u epizodi Kuća na granici sveta (VLMS-5), pun obim uživanja čitanja postiže se tek ako ste upoznati sa književnim opusom Hauarda Lavkrafta, čije su kratke priče Pickman’s Model (1926) i At the Mountain of Madness (1931) poslužile kao osnove za ovu epizodu.

Smeštanje u kulturni kontekst uzima pun zamah kod Dilana Doga. Iako ovaj strip junak crpi svoju inspiraciju iz savremene društvene obuzetosti sopstvenom strahovima (Dilanovo zvanično zanimanje je „istraživač noćnih mora“), skoro svaka epizoda oslanja se na savremeni film, pozorište, nauku, rok-muziku, ali i različita društvena, ekonomska, politička i filozofska pitanja. U epizodi Mater morbi (DDVČ-71) Dilan se bori protiv savremene birokratije i bolesti. U epizodi Gavranova presuda (DDVČ-102), nepoznata osoba kidnapuje Dilana i testira da li je Dilan i u životnim situacijama koje podrazumevaju teške životne izbore spreman da se drži svojih visokih moralnih načela. Ovakve životne dileme i preispitivanja su apsolutno nezamislivi u prve tri-četiri decenije bonelijevskog stripa. Možete li da zamislite ranog Teksa kako tokom cele epizode preispituje visoke moralne standarde dok juri za nitkovima? Ili Zagora koji razmišlja o bolesti i njenoj uticaju na društvo?

Marti i Dilan su na strip pozornicu već nastupili kao likovi drugačiji od junaka koje Boneli izbacio na tržište posle Drugog svetskog rata. Ali Zagor i Teks su se takođe promenili. Kako likovno, tako i kontekstualno. Uzmite za primer Teksovu epizodu Patagonija (2009), koja se danas smatra kao ključna za redefinisanje savremene faze serijala. Crtež potpuno odudara od beskrajnih sterilnih kaiševa prvih nekoliko decenija. Svaki kadar priča posebnu priču. U crtežu se oseća napetost, emocija, uzbuđenje, drama (čak i kod sporednih likova), koji nisu mogli da se ranije prepoznaju u ovom stripu. Kako ne bi. Paskale Frisenda, autor te epizode, počeo je početkom devedesetih svoju crtačku karijeru kod Iva Milaca, autora Ken Parkera! Epizoda opisuje događaj (ratna bitka) koji se zaista desio, uključujući i likove koji su zaista postojali. Slično epizodi Kena Parkera General u paklu u kojoj se opisuje bitka kod Litl Big Horna 1876. god. (LMS-555)

Zagor, koji je tokom osamdesetih i devedesetih prošao kroz teška vremena, takođe je počeo da se menja. Istorijski kontekst je sada sve prisutniji, kao i kulturni. U epizodi Specijalni agent (1996) pojavljuje se Edgar Alan Po, američki horor-pisac iz prve polovine 19. veka, u liku agenta Gavrana (ptica gavran je čest lik Poovih priča) kao agent podzemne baze „Drugde“. Po se ponovo pojavljuje lično, ali i kao književna inspiracija za epizodu Monstrum iz Filadelfije (VČZ-138) u kojoj jedna njegova priča služi kao osnova epizode. E. A. Po se po treći put pojavljuje u Zagoru u najnovijoj epizodi koja je upravo izašla u Italiji, a koju je nacrtao naš Bane Kerac. Sama povezanost Zagora sa bazom „Drugde“ (još jedan Bonelijev kulturno i društveno kontekstualnizovan serijal, koji se u Srbiji po prvi put pojavio tek u leto 2018. god) u kome se pojavljuju američki predsednici, Š. Holms, M. Tven, H. Hudini, A. Ajnštajn itd. pokazuje koliko se Zagor izmenio od 1961. godine, kada je objavljena prva epizoda.

Bonelijevski italijanski strip pokazao je veliku vitalnost. Sposobnost transformacije mu je – posle sedamdeset godina od prve epizode Teksa Vilera – omogućilo dalje prisustvo na strip sceni. Dokle bude tako, sa zanimanjem će nastaviti da ga čitaju kako stariji, tako i mlađi čitaoci.

[Objavljeno: Danas, Beograd, 20.01.2019]

  ...MUTANT, MONSTRUM... ili MAŠINA?

ORUŽJE X NA LETEĆEM STARTU PO CENI OD 1.000 DINARA!
Format 15,8 x 24 cm • Povez Tvrd • Broj strana 144 • Štampa Kolor • Serijal The Best of Vulverin
KUPITE ODMAH: carobnaknjiga.rs/oruzje-x

Jednom davno, čovek po imenu Logan dobio je kodno ime Oružje X. Ozloglašena, skrivena enklava kontrolisala je njegov životinjski bes, pretvarajući mutanta u razulareno biće optočeno adamantijumom i uništavajući sve ljudsko u njemu. Za njih on nije bio ništa drugo do oružje. A njegova namena je da ubija ljude, što su oni vrlo dobro osetili na sopstvenoj koži.

Otet, lišen ljudskosti i ogoljen do same srži, Vulverin biva sveden na spravu za masovno uništenje u ovoj klasičnoj sagi o poreklu slavnog junaka, nastaloj iz pera legendarnog scenariste i crtača Barija Vindzor-Smita!

PRELISTAJTE OVO IZDANJE: carobnaknjiga.rs/chest/odlomak/_Oru%C5%BEje%20x.pdf

„ORUŽJE X“ je na Letećem startu u striparnici „Čarobna knjiga“ u Dečanskoj 5 u Beogradu (ne radi nedeljom), striparnici „Alan Ford“ na Novom Beogradu, u Klubu čitalaca Čarobne knjige „Bulevar Books“ u Novom Sadu i na našem sajtu, po ceni od 1.000 dinara, od srede, 29. jula, do nedelje, 2. avgusta. Posle Letećeg starta, cena u našim klubovima čitalaca i na sajtu iznosiće 1.100 dinara, a u ostalim knjižarama 1.499 dinara.

  ...Nije Boneli sve što sija.

Ogromna popularnost Zlatne Serije i Lunovog magnus stripa, kao i njihovih pobočnih izdanja, doveli su do prepoznavanja posebnog stripskog žanra – „boneli“ ili, još preciznije – „boneloidi“. Ovaj specifičan žanr zasniva se na stripovima nastalim u milanskoj izdavačkoj kući Serđo Boneli, od kojih su kod nas najveću popularnost doživeli stripovi Zagor, Dilan Dog, Marti Misterija, Teks, Mister No… Međutim, već je pojava Mister Noa 1975. godine predstavljala je otklon od ustaljenog šablona akcionog stripa smeštenog u Severnoj Americi u devetnaestom veku. Iako je nekim zagriženim „bonelijevcima“ bilo teško da prihvate novi strip smešten u decenije nakon Drugog svetskog rata, u amazonsku džunglu, sa poročnim glavnim junakom koji ima puno slabosti, Mister No je ipak predstavljao hrabro osveženje. Usledili su „suvremeni“ stripovi o Đilu, Martiju Misteriji, Dilanu Dogu, Niku Rajderu, a zatim, u decenijama koje su sledile, i mnogi maštoviti serijali koji nisu imali mnogo veze sa „boneloidima“, osim što su, najčešće, zadržali karakterističan format.

Imajući u vidu promene koje je izdavačka politika Serđa Bonelija pretrpela tokom poslednje četiri decenije, pod boneloidima u užem smislu mogli bi da posmatramo stripove koji su nastajali tokom tri ili četiri decenije nakon Drugog svetskog rata. Međutim, neki od nama najpoznatijih boneloida zapravo i nisu stripovi Serđa Bonelija, iako su im žanrovski, po formatu i temama odgovarali i s pravom se uvrštavaju u istu kategoriju. Radi se o stripovima još jedne milanske izdavačke kuće – Dardo.

Dardo je u Milanu 1946. godine osnovao Đino Kasaroti, predratni autor stripa. Iako je preduzeće poslovalo narednih pet decenija, najveći uspeh zabeležen je tokom pedesetih i šezdesetih godina, sa dva najpopularnija stripska serijala – Veliki Blek i Kapetan Miki. Autori oba stripa su  Đovani Sinketo (Giovanni Sinchetto, 1922-1991), Dario Gucon (Dario Guzzon, 1926-2000) i  Pjetro Sartoris (Pietro Sartoris, 1926-1989), poznatiji kao EsseGesse. Popularnost ovih stripova je bila tolika da se nedeljno u Italiji prodavalo i do 400 000 primeraka, a kolika je bila popularnost Dardovihjunaka u Jugoslaviji, posebno Velikog Bleka, govori i podatak da su pojedine epizode dostizale i 200 000 primeraka, a da je Veliki Blek bio i okosnica rada Dnevnikovog Pan Art studija tokom petnaestak godina, a ekipa domaćih autora je uključivala nekoliko scenarista i veliki broj crtača. Možda upravo u svađi trija EsseGesse sa rukovodstvom Darda treba tražiti i razlog zašto je, desetak godina kasnije, „ponestalo“ epizoda Velikog Bleka, pa je Dnevnik dobio mogućnost da stvori sopstvenu produkciju.

Nezadovoljan finansijskim uslovima, trio EsseGesse je 1965. godine došao u sukob s rukovodstvom Darda i odlučio prvo da se osamostali (radeći strip Tajanstveni Alan), a zatim da se pridruži konkurentu Serđo Boneli i kreira pandan Velikog Bleka – Komandanta Marka (Kapetan Miki je već imao svog bonelijevskog dvojnika u Malom rendžeru). Dardo je pokušao da nastavi rad na Velikom Bleku angažujući druge autore, ali su se oba serijala ugasila 1967. godine. Veliki Blek će, ipak, nastaviti da izlazi sa velikim uspehom u Francuskoj. Tek u poslednjoj deceniji 20. veka Gucon će se vratiti Dardu, pokušavajući da oživi Velikog Bleka, a treba spomenuti i da su naši autori Pavel Koza (1963) i Branko Plavšić (1949-2011) u tom periodu uradili jednu epizodu Kapetana Mikija, koja je kasnije imala i svoj sudski epilog.

Ako izuzmemo malo poznatu činjenicu da se Veliki Blek pojavio na slovenačkom jeziku još 1957. godine u Primorskem dnevniku (pod imenom Silni Tom) verovatno prvi Dardov strip na BCHS jeziku sa kojim su se Jugosloveni susreli nije bio ni Veliki Blek (debitovao 1974) ni Kapetan Miki (debitovao 1979), već Kirbi Flint, koji se pojavio 1972. godine u Zlatnoj seriji. Radi se o serijalu koji su kreirali Antonio Kanale (Antonio Canale, 1915-1991) i Serđo Tuis (Sergio Tuis, 1935-2019). U Italiji je strip izlazio tokom 1971. i 1972. godine i objavljeno je sedam epizoda od po 64 strane, a u Francuskoj tokom 1972. i 1973. godine objavljeno je 20 epizoda. Kod nas su u Zlatnoj seriji objavljene četiri epizode: Kondorov klanac (ZS 115), Nepoštena zarada (ZS 227), Rudnik zla (ZS 228) i Dolina izgubljenih (ZS 232), a strip je izlazio i u Turskoj. U Italiji su kasnije epizode objavljene i u okviru dva integrala.

Kirbi Flint predstavlja interesantan pokušaj da se napravi iskorak iz klišea vesterna. Po dinamici pripovedanja strip je najsličniji Dečaku sa Divljeg zapada. Glavni junak je mladić koji je rano ostao bez roditelja. Othranila ga je Indijanka Beli Oblak. Kirbi je izviđač u službi guvernera Kalifornije Džonatana Sparka. Priča je smeštena u vreme zlatne groznice i masovne kolonizacije Kalifornije između 1848. i 1855. godine, perioda kada se u Kaliforniju doselilo oko 300 000 doseljenika iz SAD, ali i iz Evrope, Latinske Amerike, Kine, Australije… Zlatna groznica je bila praćena i nečim što će se kasnije nazvati Kalifornijskim genocidom: domicilno stanovništvo – kalifornijski Indijanci biće besomučno ubijani, proterivani, korišteni kao robovi, uz česta silovanja, a veliki broj umro je od bolesti koje su doneli doseljenici. Sve u svemu, od 150 000 Indijanaca koji su živeli u Kaliforniji 1848. godine, pedeset godina kasnije taj broj se spustio na svega 16 000.

U takvom okruženju dešava se i priča o Kirbiju Flintu. Njegov osnovni zadatak je da sprečava sukobe između doseljenika i Indijanaca. Zanimljivo je da su kolonisti, prisutni gotovo u svakoj epizodi, predstavljeni po pravilu kao bezazleni i naivni ljudi koji su ostavili sve za sobom i uputili se u Kaliforniju, ipak vođeni pre svega pohlepom za zlatom i lakom zaradom. Pravi negativci su odmetnici koji podjednako rado napadaju i karavane kolonista i Indijance, neretko podstičući sukobe između jednih i drugih. Vodeći Flintov neprijatelj je Big Džo Olifant, pri čemu Kanale kao scenarista maštovito gradi njihov odnos kroz epizode, pa je on najsličniji odnosu Pratovih Korta i Raspućina ili, još pre, Blondija i Tuka iz Leonovog Dobar, loš, ružan. Film se pojavio pet godina pre nastanka Kirbija Flinta i nesumnjivo je uticao i na Kanalea. Uopšte uzevši, špageti vestern, posebno Leoneovi filmovi, razbili su dotadašnje stereotipe u vesternu, ne samo na vizuelnom planu, već i brišući jasne granice između „dobrih“ i „loših“ momaka. Upravo taj odnos Kirbija i Big Džoa predstavlja jedan od najzanimljivijih elemenata stripa o Kirbiju Flintu. Leoneovi vesterni kasnije su imali izuzetan uticaj i na stripove grupe autora na čelu sa Branislavom Kercem (1952), a jedan od rezultata tog uticaja je niz kratkih vestern priča objavljenih, između ostalog, i u Dnevnikovim izdanjima, a kasnije objedinjenih u album Vestern kolekcija.

Druga zanimljiva karakteristika stripa je i sama Kirbijeva ličnost. Verovatno pod uticajem drugih filmskih vesterna nastalih u to vreme, Kirbi, iako veoma mlad, je pre svega ženskaroš i preljubnik, koji u svakoj epizodi pronađe izgovor da prevari svoju devojku Lotosov Cvet, ćerku trgovca Vua. Za strip tog vremena, za boneloide, prilično neobična i hrabra pojava! Po ostalim osobinama Kirbi je najsličniji Kitu Teleru – dakle bez posebnih talenata i moći, osim izuzetne preciznosti u gađanju, pravdoljubivosti i promućurnosti. Zajedničko im je da imaju i konja Munju, pri čemu je Kirbijev od glave do repa u tufnama, što pomalo dodatno doprinosi polucirkuskoj atmosferi stripa. Posebno je relaksirajuće što Kirbi nema za svog vernog pratioca spadalo poput Frenkija Belevena, Smuka i Salasa, Okultisa, Rodija, Blafa, Žalosnu Sovu, Čika ili Dastija, (ili, u kasnijoj fazi Bonelija, Gruča – Martijev Java je, makar, ćutao) – stereotip pratioca zaduženog da duhovitošću stvori ravnotežu sa preozbiljnim glavnim junakom. Pošto je Kirbi već sam po sebi vrdalama, Kanale kao njegovu protivtežu uvodi Ćutljivog Snejka – ozbiljnog i povučenog, a zašto ne i depresivnog čoveka, koji najbolje poznaje indijansku teritoriju Kalifornije.

Dakle, makar u četiri epizode objavljene u Zlatnoj seriji, u prilici smo da pratimo zanimljive avanture Kirbija, Big Džoa, Ćutljivog Snejka, Lotosovog Cveta i ostalih junaka i ostaje samo žal što su se preostale epizode verovatno izgubile u Dnevnikovim „lagumima“ o kojima kruže mnoge legende. U svakom slučaju, topla preporuka ambicioznim domaćim izdavačima za integrale Kirbija Flinta, recimo onako kako je to učinjeno u Italiji.

Antonio Kanale počeo je da se profesionalno bavi stripom još pre Drugog svetskog rata kao dvadesetogodišnjak, a sarađivao je sa Đanluiđijem Bonelijem (Gianluigi Bonelli, 1908-2001), s kojim nastavlja saradnju i po povratku iz rata. Zapaženi su mu stripovi Jorga (takođe sa Bonelijem), Amok, Virus, zatim Džim Toro prema Lavecolovim scenarijima (Andrea Levezzolo, 1905-1981), Kolos, pa Pekos Bil prema scenariju Gvida Martine (1906-1991), Hijavata prema scenariju Rinalda Damija (Rinaldo D’Ami, 1923-1979), a sarađivao je i sa Đankarlom Berardijem (Giancarlo Berardi, 1949). Za britanski Flitvej sarađivao je na stripovima Bak Džons, Bufalo Bil, Špijun 13, Džon Stil.

Serđo Tuis je dvadeset godina mlađi od Kanalea. I on je kao dvadesetogodišnjak počeo da radi za Damijev studio, prvenstveno na serijalu Bufalo patrola i Pekos Bil. Zatim, kao i većina italijanskih autora tog vremena, započinje saradnju sa britanskim izdavačima. Iz ovog perioda se ističe rad na stripu Kit Karson. Sledi rad za francuske izdavače, uključujući i Lug, a zatim opet za italijanske. Osamdesetih godina započinje saradnju sa Bonelijem, uključujući rad na Martiju Misteriji, Niku Rajderu i Mister Nou.

Ipak, Kirbi Flint nije jedini Dardov strip koji ja naša publika upoznala pored Velikog Bleka i Kapetana Mikija. Kratkotrajni Zlatni kliker doneo je još dva Dardova stripa. Prvi od njih je još jedan vestern Džems Dijan Renca Barbijerija (Renzo Barbieri, 1940-2007) i crtača Edgarda Delakve (Edgardo Dell’Aqua, 1912-1986). Objavljeno je ukupno sedam epizoda stripa čiji je junak inspirisan likom Džemsa Dina (otuda i sličnost u imenu). U Italiji je strip izlazio tokom 1961. i 1962. u striscijama (ukupno 42 broja). Priča je smeštena na Divlji zapad 1850. godine, a Dijana u avanturama prate Pep i Tekvila. Prvi je veoma sličan Salasu, a drugi je kombinacija Smuka i Zubatog Bila.

Drugi Dardov strip koji je izlazio u Zlatnom klikeru je Nebeski soko Onofrija Bramantea (1926-2000), nama najpoznatijeg kao autora Karabine Slima. I ovaj strip je izlazio u periodu 1961-1962, a u Zlatnom klikeru je objavljeno sedam epizoda. Strip je smešten u vreme sedmogodišnjeg rata u Severnoj Americi (1754-1763). I Beli Soko, odnosno Di San Kasten, taj „Robin Hud Severoistoka“ takođe ima svoje verne pratioce Mostardu, Indijanca Sekvoju i Mališu. Zanimljiva je brojnost stripova nastalih u Francuskoj u kojima je priča smeštena u Severnu Ameriku 18. veka, a u kojima su Englezi negativci, a Francuzi pozitivci (i Veliki Blek i Komandant Mark su poreklom Francuzi iz Francuske, kao, uostalom i Di San Kasten), promovišući na taj način mit o Francuzima kao ljudima oduvek željnim slobode i spremnim da se bore protiv okupatora svih fela. Nesumnjiva je uloga Komunističke partije Francuske na posleratni strip, uključujući uređivačku politiku i otklon od američkog superherojskog stripa, ali i činjenica da je u čitavom zapadnom svetu nakon Prvog i nakon Drugog svetskog rata uticaj Komunističke partije bio najsnažniji. Između ostalog, on se ogledao i u podršci antikolonijalnim pokretima širom sveta, kao i antiamerikanizmu i antibritanizmu. U takvim okolnostima, kojima se suprotstavljala ujedinjena Evropa „od Atlantika do Urala“ u nastajanju, treba tražiti razloge za stripove koji su radije pričali o oslobodilačkim pokretima i radije o sukobima Crvenih mundira sa hrabrim potomcima Francuza, Iraca i Škotlanđana, nego sa iskustvima Drugog svetskog rata (mada i bolna sećanja na kolaboraciju koja su u to vreme još bila živa ne treba zanemariti).

Spomenimo još neke Dardove stripove koji su poznati našoj publici – Robin Hud, zatim jednu epizodu stripa Sandor pod imenom Gusarev sin scenariste Marijana Hispana Gonzalesa (Mariano Hispano Gonsales „Bañolas“, 1925-1991) i crtača Hoze Ortiza Moje (Jose Ortiz Moya, 1932-2013) objavljenu u Lunovom magnus stripu broj 698, zatim veoma popularnog Džonija Logana koji je izlazio u Vjesnikovom Super stripu, a čiji su autori scenarista Romano Garofalo i crtač Leone Cimpelin (1926-2017). Kinova Andree Lavecola, (EsseGessea i Pjetra Gambe (Pietro Gamba, 1925-2008), kao i Stormy Red EsseGessea i Emilija Umbertija (1933-2016) izlazili su u Ludensovom Bleku. Iako originalno objavljene kod drugih izdavača, Dardo je ponovo objavio Malog šerifa Tristana Torelija (1911) i Kamila Cufija (Camillo Zuffi, 1912-2002)  koji se pojavio takođe u Ludensovom Malom rendžeru, kao i Amoka Cezerea Solinija („Phil Anderson“) i Antonija Kanalea („Tony Chan“), a koji izlazio i u Eks almanahu.

Gordon Link Đanfranka Manfredija (Gianfranco Manfredi, 1948) i Rafaela Delamonike (Raffaele Della Monica, 1961) bio je pokušaj Đuzepea Kasarotija, koji je nasledio Dardo od oca 1972. da 1991. napravi značajan iskorak u produkciji. Nažalost, serijal se ugasio već dve godine kasnije, ali je strip dobio i svoje izdanje na području Jugoslavije – tokom devedesetih godina prošlog veka objavili su ga izdavači iz Zagreba.

Sve u svemu, jugoslavenski čitaoci imali su priliku da steknu dobar uvid u Dardovu produkciju. Dok su Veliki Blek i Kapetan Miki svakako najpopularniji i doživeli su svoja brojna izdanja Kirbi Flint je najzanimljivija kratka stripska serija, koja zaslužuje novo izdanje.

  ...Inspiracija za antifašistički strip.

Još kao osnovac, u višim razredima sam bio veoma zainteresovan za istoriju narodnooslobodilačke borbe. Čitajući udžbenike i knjige, shvatio sam veličinu i hrabrost malog naroda da skoro goloruk pruži žestok otpor fašističkoj armadi, tada najjačoj vojnoj sili na svetu, ne žaleći pri tom da za slobodu položi i svoje živote.

Posle sramnog bombardovanja Beograda, u ranu zoru 6. aprila 1941. bilo je jasno da fašistička armada kreće u porobljivački pohod, gazeći preko leševa u snu pobijenih zena, muškaraca i dece. Kralj i tadašnja vlada napuštaju zemlju, ostavljajući vojsku i narod bez vođe.

Shvativši ozbiljnost situacije, Tito i njegovi saradnici koji su bili na celu KPJ grčevito počinju organizovanje partizanskih jedinica u cilju da bi spasili narod od uništenja i fašističkog pogroma. Fašističke vlasti organizuju deportacije stanovništva Srbije i ostalih republika u logore smrti (Jasenovac, Banjica, Sajmište, Dahau, Mathauzen, itd). Tokom rata su streljani đaci u Kragujevcu, što je predstavljalo najmonstruozniji čin u svetskoj istoriji ratovanja.

Žestoko pružajući otpor, partizanske jedinice, formirane na svim teritorijama Jugoslavije i sastavljene od boraca svih nacionalnosti i uzrasta, zadaju teške udarce fašističkom okupatoru, kojem su u međuvremenu prišli domaci izdajnici i kvislinzi.

Shvatajući snagu otpora fašističkom porobljavanju, Velika Britanija, Sjedinjene Američke Države i Sovjetski Savez počinju svesrdno da pomažu partizanima. Crvenoarmejci ulaze na teritoriju Jugoslavije i pomažu partizanima da se konačno obračunaju sa fašističkim okupatorom i, nanoseći mu velike gubitke, proteraju sa teritorije Jugoslavije.

Kada je reč o inspiraciji, nju sam nalazio u neizmernoj hrabrosti i upornosti boraca protiv fašističkog porobljavanja. Posebno bih stavio akcenat na golobrade mladiće koji su svojom požrtvovanošću i hrabrošću bili primer svete borbe protiv porobljavanja jednog naroda. Među velikim brojem poginulih boraca i oni su dali svoje živote za bolju budućnost narednih generacija. Od oko 1300 narodnih heroja oko 250 su bili omladinci, đaci, šegrti, studenti i poljoprivrednici.

Zbog navedenog sam u svojim scenarijima za glavne likove postavljao omladince. Tako sam čitaocima predstavio ulogu mladih u borbi protiv fašizma i porobljavanja. Smisao sam video u tome da budući naraštaji shvate važnost i ulogu onih koji su položili svoje živote za njihovu lepšu budućnost.

Ne mogu da shvatim da pojedinci skrnave i oštećuju spomenike koje je podigao narod u znak sećanja na njihova hrabra i dostojanstvena dela.

Zahvalio bih se mojim drugarima, umetnicima strip crteža, Branku Plavšiću (nažalost prerano preminulom), Branislavu Kercu, braći Stevanu i Josipu Brajdiću i Franji Straki što su nas ovim skromnim doprinosom uvrstili među jugoslovenske autore antifašističkog stripa.

(Tekst je nastao 2012. godine, povodom objavljivanja strip-albuma Večernja akcija autora Petra Aladžića, Branislava Kerca, Branka Plavšića, Stevana i Josipa Brajdića i Franje Strake)

  ...Ivan in Zoran Smiljanić: Črni plamen

13. julija je minilo 100 let od fašističnega požiga Narodnega doma v Trstu. Ob tej obletnici je pri Založbi ZRC in v sozaložništvu s tržaškim Primorskim dnevnikom izšel strip z naslovom Črni plamen: Požig Narodnega doma v Trstu. Avtor slik je Zoran Smiljanić, scenarij sta spisala Ivan in Zoran Smiljanić.

Strip je kombinacija izmišljenih oseb in dogodkov ter zgodovinskih dejstev, povezanih s požigom Narodnega doma v Trstu 13. julija 1920 in je obeležba stoletnice dogodka. Junaka sta izmišljena mlada fanta, Slovenec Josip Furlan in Italijan Giuseppe Pazzi, ki odraščata na realnem zgodovinskem ozadju v Trstu ob začetku dvajsetega stoletja. Skozi njune oči spremljamo Trst, ko je bil še del Avstro-Ogrske monarhije, naraščajoče napetosti med italijansko in slovensko-hrvaško skupnostjo, izbruh prve svetovne vojne in njene posledice, razpad avstro-ogrske monarhije, nastanek nove jugoslovanske države, politična mešetarjenja velikih sil, nastanek in vzpon fašizma, kot vrhunec pa požig Doma, ki še danes osuplja z brutalnostjo in histerijo tistega usodnega večera. V tej “kristalni noči italijanskega fašizma” izpostavljamo manj znane dogodke in usode, ki so spletli tragično prelomnico, po kateri se je vse spremenilo…

Sledijo podpis Rapalske pogodbe, ki je slovenskemu narodnemu telesu odvzela tretjino prebivalstva in četrtino etničnega ozemlja, razmere med obema vojnama, ko so Slovenci podvrženi fašističnemu terorju, zgodba pa se konča v 80. letih prejšnjega stoletja, ko v Trstu cveti trgovina s kavo in kavbojkami. Na koncu se dotaknemo še današnjih razmer v Trstu … Protagonista se proti nacionalni nestrpnosti borita z njunim lastnim fiktivnim svetom. Namesto da bi se razparala po skoraj obveznem nacionalnem šivu in igrala predvidene vloge, si sama ustvarita novo identiteto: odločita se, da bosta raje brata, bojevnika, pripadnika plemena Apačev, ki sta jih odkrila v romanih Karla Maya. Njuna otroška fantazija pa trči ob trdo realnost, ki doseže vrhunec ob požigu Narodnega doma. Ali njuno prijateljstvo lahko preživi vse zgodovinske, etnične, razredne ovire? Je prijateljstvo med “Lahi” in “Ščavi” možno? Čeprav je dejstvo, da je strip produkt slovenskih avtorjev, ne želi biti navijaški in se ne opredeljuje kdo ima ali nima prav. Upošteva poglede in interpretacije obeh strani in pušča, da dejstva govorijo sama zase. Je didaktična dramatizacija, namenjena vsem, predvsem pa mlajšim bralcem, ki omenjenega obdobja ne poznajo. Njegov namen je osvetliti dramatične dogodke, ki so še danes predmet polemik in različnih interpretacij. Sestavljen iz nasprotij, kontrastov in konfliktov: že na začetku stoji pesem Srečka Kosovela ob bojni pesmi Gabriela D’Annunzia. Trst nastopa kot kozmopolitsko mesto kulture in hkrati mesto, kjer je med prvimi pognal fašizem. Trst svetovljanov Sveva, Joycea in Cankarja proti Trstu Giunte, Oberdanka in drugih nacionalistov. Mesto, kjer se križajo narodi, sistemi, države, voda in ogenj, dejstva in domišljija ter objektivno in subjektivno. Mesto nasprotij.

Format A4, trde platnice, črnobeli tisk, 122 strani.
Cena: 19 eur
E-trgovina: stripi.si/izdelek/crni-plamen/
Dnevnik: www.dnevnik.si/tag/%C4%8Crni%20plamen#2
Delo: www.delo.si/kultura/knjiga/stripovska-razlicica-poziga-narodnega-doma-v-trstu-329846.html
Primorske novice: www.primorske.si/kultura/strip-odlicno-prenasa-zgodovino
Mladina: www.mladina.si/198549/strip-je-orozje/

Predstavitev s podpisovanjem v Strip.art.nici Buch: četrtek, 23. julija, ob 19:00 uri. Vabljeni!

  ...IN MEMORIAM Petar Aladžić
  (Sombor 1954 – Novi Sad 2020)

U Novom Sadu je 15. jula 2020. godine, posle kratke i teške bolesti, prestalo da kuca veliko srce Petra Pere Aladžića.

Aladžić je rođen u Somboru 1954. godine, ali se ubrzo preselio u Budisavu, a zatim i u Novi Sad, gde je završio osnovnu i srednju školu, a zatim i Višu ekonomsku školu i radio u Agrovojvodini.

U zgradi u ulici Save Ljubojeva u kojoj je stanovao komšija mu je bio dve godine stariji Branislav Kerac, sa kojim je započeo svoju stripsku karijeru. Kao strip-scenarista je debitovao u 24. godini u Politikinom zabavniku stripom Partizan Goran (crtež Kerac, dve epizode). Strip je kasnije objavljen i u Nevenu.

Početkom osamdesetih Aladžić započinje saradnju sa novosadskim Dnevnikom. Piše scenario za stripove o Velikom Bleku. Objavljeno je 10 epizoda u periodu 1983-1990, a crtači su bili Branko Plavšić, Pavel Koza, Slavko Pejak, Ahmet Muminović, Zdravko Popović, Vladimir Krstić, Miodrag Ivanović i Spasoje Kulauzov, a epizoda koju je nacrtao Stevan Brajdić ostala je neobjavljena. Stripovi su kasnije objavljeni u Italiji i Francuskoj.

Tokom perioda 1984-1986. objavljeno je devet Aladžićevih epizoda stripa Lun kralj ponoći. Nacrtali su ih Ahmet i Zekira Muminović, Miodrag Marković, Slavko Pejak, Marinko Lebović i Radič Mijatović, Adam Čurdinjaković i Petar Radičević.

Aladžić je sarađivao i na Forumovom Tarzanu. Autor je scenarija za dve epizode koje je nacrtao Kerac, a tuširao Plavšić. Epizode su objavljene 1985. i 1986. godine. Takođe je napisao scenario i za jednu epizodu Nindže objavljene 1987. godine u Eks almanahu. Nacrtali su je Predrag i Miodrag Ivanović.

Sa Brankom Plavšićem je u Nevenu 1984. godine objavio strip Večernja akcija, a u saradnji sa Stevanom i Josipom Brajdićem i Franjom Strakom nastao je strip Ilegalci.

ROSENCRANTZ je 2012. godine objavio strip-album sa Aladžićevim stripovima Partizan Goran, Večernja akcija i Ilegalci.

Još kao student, Aladžić je pisao naučno-fantastične priče i objavljivao ih u Zlatnom klikeru pod pseudonimom Pit Alad.

Aladžić je uvek bio i ostao zagriženi Jugoslaven i iskreni levičar. Nikada nije mogao da preboli krvavi raspad domovine koju je voleo i u koju je verovao.

Svojom kratkom spisateljskom (dve godine) i scenarističkom (dvanaest godina) karijerom Aladžić je obeležio zlatno doba domaćeg stripa i naučne fantastike.

  ...564 broj Samoniklog korov stripa!

     Straka nastavlja svoj strip "magazin" na Strip vestima, nakon duže pauze za koju je kriv urednik, i ovog puta je redovan broj, standardnog obima na 32 strane. Pa nastavljamo dalje sa redovnim brojevima.
     Samoniklog korov stripa, broj 564.: www.stripvesti.com/samoniklikorovstrip/564

  ...„Betmen: Poslednji vitez na Zemlji“
  Snajdera i Kapula; 
  Izdanje Čarobna knjiga, 2020.

Betmen, čovek-šišmiš skriven iza civilnog imena bogataša Brusa Vejna, mračni vitez, branilac Pravde u ljudskom mravinjaku megapolisa Gotama, potpuno ljudski junak koji je upao u bulumente super heroja sa svakojakim nadljudskim moćima, od svog je rođenja, davne 1939. godine, prošao mnoštvo metamorfoza u rasponu od romantičarskog tajanstvenog snagatora opremljenog domišljatim spravicama (gedžetima) koji brani napadnute od nemilosrdnih, sumanutih, ekscentričnih, psihopatoloških kriminalaca do muškarca na pragu starosti i nemoći koji se odupire fizičkoj prirodi i društvenom haosu. Ako je ovaj heroj u originalnom izvođenju Bila Fingera i Boba Kejna, za kuću „DC“ („Detective Comics“), ispunjavao detinju i tinejdžersku potrebu za akcionom avanturom, mračnim podzemljem i glamurom najviših slojeva, u verziji Frenka Milera bio je ogrnut plaštom ljudske patnje i nedoumica što ga je toliko „očovečilo“ da su se i odrasli ljudi mogli identifikovati sa njim. Ponovna popularnost Betmena koja je usledila nakon Milerove grafičke novele „Povratak mračnog viteza“, polovinom 1980-tih, raširila je lepezu mnoštva njegovih mogućih profila i sudbina. U nastupajućim decenijama Betmen se pokazao kao izdašna tema za svakojake mistifikacije i demistifikacije što je od njega stvorilo izuzetnu pojavu, globalno popularnu, prepoznatljivu a, ipak, potpuno „otvorenu“ za nova promišljanja i prekrajanja. Na talasu ove opcije plovi i nova verzija Betmena u mini serijalu „Betmen: Poslednji vitez na Zemlji“ koji su stvorili scenarista Skot Snajder i crtač Geri Kapulo; serija je prošle i ove godine izlazila pod etiketom „DC Black label“ a agilna „Čarobna knjiga“ upravo ju je objavila u punom koloru i tvrdom povezu, u jednom tomu u okviru edicije „DC Gold Hot! Kolekcija najnovijih izabranih priča iz DC multiverzuma“.

Priča počinje sasvim neobično: Betmen juri svojim betmobilom u pokušaju da otkrije tajnu linija iscrtavanih kredom u proteklih 365 dana. Na vezi je sa slugom-pomoćnikom Albertom koji ga upozorava na opasnosti koje očitava na svakojakim uređajima. Na pretpostavljenom mestu Betmen zatiče mrtvog dečaka koji pomoću skrivenog mehanizma diže revolver i puca u Betmena. Dvadeset godina kasnije Brus Vejn se budi iz kome; ponovo je mlad ali vezan za krevet u Ludnici Arkam a Albert pokušava da ga uveri kako mu niko ne prebacuje to što je - ubio svoje roditelje! Ono za šta je on mislio da je Betmenov kostim u stvari su ludačka košulja i kaciga za zaštitu prilikom šok-terapije. Vejn  pokušava da pobegne a to ga, posle Albertovog zagrljaja, vodi u neki drugi svet koji je preostao posle enormnog razaranja koje je izazvao zli i genijalni Leks Lutor i u kome su stradali bezmalo svi ljudi i njihovi dobri heroji! A Betmen, u svojoj naivnoj veri u ljude, nije sprečio masu da pobije heroje. Preostali se kriju u podzemlju dok na površini vladi nemilosrdni Omega. Deliće priče Vejn saznaje od žive Džokerove glave smeštene u stakleni balon (koju Vejn svuda nosi sa sobom) i od Čudesne žene. Čitav izvitopereni i pretumbani svet srlja u haos koji bi se morao koliko-toliko sprečiti eliminacijom Omege i uspostavljanja starog poretka stvari. Vejn je spreman za obračun mada ne sluti mračnu tajnu Omege. Posle pobede otvara se mogućnost reorganizacije čitave stvarnosti sa mnoštvom izmena i dopuna (koje ispunjavaju i Džokerovu želju da postane Betmenov pomoćnik Robin!)

„Poslednji vitez na Zemlji“ otvara novu paralelnu stvarnost u DC univerzumu (što u svom univerzumu radi i „Marvel“) i „meša karte“ odnosno ponovo priče stare priče sa novom podelom uloga. Ovaj model pokazao se uspešnim kod mnogih ostarelih super-junaka i obezbedio im popularnost kod novih generacija nevoljnih da se bave istorijom heroja jer su za njih te priče suviše naivne i slabo nacrtane; to potvrđuju Kapulovi crteži i table koji nude eksploziju akcije i boja te vratolomnu montažu prizora što svakako godi generaciji odrasloj na kompjuterskim igricama. Naravno, recikliranje nije postupak koji je nepoznat u Umetnosti a njegovi rezultati umeju čak da budu uspešniji od originala. Početak najnovijeg serijala o Betmenu nudi očekivana i željena uzbuđenja a svakako ima dovoljno potencijala za novu i atraktivnu reinterpretaciju pop-mita o mračnom vitezu.

(„Dnevnik“, 2020)

  ...Najbolja priča o Betmenu svih vremena!

Na Letećem startu po ceni od 2.000 dinara
Format: 21,5 x 33 cm; Broj strana: 224; Štampa: Kolor; Serijal:DC Gold SPECIJAL
KUPITE ODMAH: carobnaknjiga.rs/povratak-mracnog-viteza

Prošlo je deset godina otkako je Betmen odložio svoj kostim i povukao se iz javnosti, a Gotam Siti je još dublje ogrezao u dekadenciju i bezvlašće. Ali sad, kad je svom gradu najpotrebniji, Mračni Vitez vraća se na velika vrata.
Hoće li Betmen uspeti da se izbori sa sasvim novom pretnjom – sa svetom koji ne samo što ga ne želi već ga smatra gorim od njegovih najgorih neprijatelja?

PRELISTAJTE OVO IZDANJE: carobnaknjiga.rs/chest/odlomak/_Povratak%20mra%C4%8Dnog%20viteza.pdf

„POVRATAK MRAČNOG VITEZA“ je na Letećem startu u striparnici „Čarobna knjiga“ u Dečanskoj 5 u Beogradu (ne radi nedeljom), striparnici „Alan Ford“ na Novom Beogradu, u Klubu čitalaca Čarobne knjige „Bulevar Books“ u Novom Sadu i na našem sajtu, po ceni od 2.000 dinara, od srede, 15. jula, do nedelje, 19. jula. Posle Letećeg starta, cena u našim klubovima čitalaca i na sajtu iznosiće 2.250 dinara, a u ostalim knjižarama 2.999 dinara.

  ...makedonskog strip centra!

Strip centar Makedonije sa ofisom u Velesu, pored neodavno pomenutih, publikovao je još neka nova strip izdanja na makedonskom jeziku.

Revija "STRIP KREATOR" svakako ima najveći kontinuitet i dočekala je svoje 31. i 32. izdanje Moramo ponoviti da je to jedino stalno strip izdanje u Makedoniji, ova revija ima poseban značaj jer je baš ovde dosta makedonskih autora izdalo svoje prve stripove. U kontinuitetu se objavljuju nagrađeni stripovi sa Međunarodnog konkursa za strip u sklopu makedonskog strip salona, kao i stripovi sa internacionalne strip kolonije. Smatram da je ovo dopunski razlog da Ministarstvo kulture u RS Makedoniji nastavi finansiranje ovih Manifestacija, jedinstvenim u našoj državi.

U broju 31. predstavljeni su autori: Тode Blažeski (МК), Мarko Stojanović (SRB), Sabahudin Muranović Muran (BIH), Мile Topuz (МК), Vasilis Gerku (GR), Vane Trajkov (МК), Оliver Cvetkovski (МК), Ismet Erdić (BIH), Dejan Bilokapić, Stefan Nikolovski (МК), Srđan Nikolić Peka (SRB), Аna Marija Stefanoska (МК), Navid Bulbulija(BIH), Аleksandra i Maksim Risteski (МК). Zasluženi prostor dobija članak Živojina Tamburića pod naslovom „POMERANJE GRANICA, OTVARANJE PITANJA I ŠIRENJE PROSTORA“ posvećen stripovima o Kenu Parkeru

Broj 32 počinje sa intervjuom koji Aleksandar Stevanov ima sa Istokom Sitarom, a sa svojim stripovima zastupljeni su: Vladimir Vesović (SRB), Маrko Dješka (HR), Јana Buteska (МК), Маrko Stojanović (SRB), Маrko Serafimović (SRB), Vane Trajkov (МК), Vasko Gavrilov (МК), Еmilija i Stojče Tocinovski (МК), Аna Ciglar (SRB), Dime Ivanov Dimano (МК), Тathana Smiljanic i Goran Janković, Ivan Veljković (SRB), Еfi Teodoru (GR), Andromeda Dasar (ALB) i Kirsi Salonen (FIN).

Strip knjiga o SKENDER BEG u stvari je prevedeno izdanje objavljenog stripa autora Gjon Markua i obuhvata period detinjstva Gerga Kastriota do perioda kada on postaje SKENDER BEG –nacionalni heroj. Taj heroj se još kao mali odlikovao sa hrabrošću i proniclivošću ali i sa naglašenim moralnim osećajima o dugu ka svojim narodom. Sam podatak da je autor etnički albanac, rođen na prostorima ranije SFRJ, ali istovremeno čovek sa svetskim manirima predstavlja dopunski izazov izdavača da približi 9-тu umetnost ka ovoj populaciji.

STRIP SLIKOVNICA „LILI I VILI“ razvija strip izdavaštvo namenjeno najmlađoj populaciji preko relativno nepoznate forme strip slikovnice. Ova, na prvi pogled naivna dečja priča krije u sebi dublja filozofska razmišljanja. Scenario Srebrene Trajkove - dečjeg pisca je sasvim solidno ilustrovan od strane mlade nade Angele Petruševske

U strip knjizi posvećenoj sveslovenskim prosvetiteljima Kirilu i Metodiju doajen Mile Topuz nastavlja sa obradom tema vezanim za značajne istorijske ličnosti. Vredi se podsetiti da je ovaj autor skoro objavio strip knjige o: "CaruS amuilu" (2016), "Caru Gavrilu Radomiru" ( 2017) i "Haconu, Kralju Prebondu i Klimentu Ohridskom" (2018) . Nadamo se da će druga ministarstva u vladi RS Makedonije prepoznati strip kao svog saveznika i da će ova izdanja uključiti u formalno obrazovanje u Makedoniji.

 

  ...„Стрип Алманах“ бр. 4:
  деветта уметност во време
  на коронавирус!

Оваа 2020 година, по игра на случајот излезе многу специфична. Во време на масовна здравствена криза сите области на нашето живеење трпат сериозни последици, а секако многу погоден е и стрипот и стрип сцената кај нас (а кога до сега и не биле погодени). Но, точно во вакви моменти е можеби и најпотребно човек да фати и да создава нови приказни, цртежи, нови изданија. Четвртиот број на „Стрип Алманах“ е баш таков продукт, продукт на едно необично време и состојба, исто како и самите стрипови кои се застапени во изданието што се необични и нестандардни, па според тоа се надевам да бидат интересни и за читателите.

Во него, во авторство на Александар Стеванов се објавени два опширни написи; првиот за пионерот на стрипот во Македонија – Желимир Книвалд, а вториот посветен на македонскиот современ стрип. Воедно, Стеванов се јавува и како сценарист на сите објавени стрипови во овој „Стрип Алманах“. Нивни илустратори, пак, се: Весна Ничевска, Катерина Николовска-Тери, Мирко Бојаџијевски, Стефан Коцевски и гостинката од Португалија – Елиза де Соуза. Најзастапен автор во изданието, кога во прашање е ликовно-визуелниот елемент, е дипломираниот ликовен уметник Дарко Богданов од Виница. Тој се потпишува како илустратор на четири стрипа, од единаесетте објавени, распослани на вкупно шеснаесет страници.

Клучен момент за овој „Стрип Алманах“ е тоа што може слободно да се каже дека во најголема мера е производ на актуелната и најнова македонска стрип продукција. Имено, повеќе од половина од објавените стрипови во него се со понов датум, односно се напишани и нацртани во последните 12 месеци, па за многу од овие стрип табли ова е нивно прво објавување. Во исто време и дел од таблите со постар датум исто така не биле претходно објавени на хартија (каков што е случајот со стриповите “You’re my thrill” и „Космогонија“) па тој факт и нив ги прави како да се сеедно „нови“.

Тоа што се забележува на прв поглед кога ќе се разгледа овој алманах, и што е особено интересно, е шареноликоста во жанровската застапеност. Во алманахот ја имаме стрип уметноста во мало. Во скоро иста мера е застапен и мејнстрим и алтернативниот момент, и елементи од повеќе стрип жанрови. Имаме надреалистична метафизичка приказна („Космогонија“), потоа супер херојска/пародиска („Суперхерој“), детскиот жанр („Приказна за безбојното мече“), за нештата да бидат малку зачинети, се провлекла суптилно и еротиката (“You’re my thrill”), за да стигнеме дури и до магичен реализам („Балада за мојот непријател“, „Си беше еднаш еден човек“) итн. Овде е убаво исто така да се спомне дека токму последниов наброен стрип погоре – „Си беше еднаш еден човек“ во декември 2019 година на меѓународниот стрип фестивал во Ваљево, Србија, ја доби наградата за најдобро раскажување во конкуренција од пристигнатите дела на 103 автори од 11 земји, што е знак дека кога нешто е убаво и сериозно сработено лесно се препознава и ги надминува локалните рамки.

Овој „Стрип Алманах“ има 48 страници А4 формат, печатени црно бело и е во издание на Стрип центарот на Македонија од Велес, со финансиска поддршка од Министерството за култура како дел од проектите од национален интерес во културата за 2020 година.

  ...Собирање стрипови: хоби во подем или
  „вид во изумирање“? Интервју со стрип-
  -колекционерот Михајло Јосифовски!

Постојат стрип-чинители чиј заеднички став е дека мислењето на еден конзумент, односно колекционер на дела од деветтата уметност, никако не би можело да се рамни со она на создавачите на стриповски дела. Авторот на ова интервју, кое само по себе е доказ за тоа, не е еден од тие стрип-чинители. А кога во прашање е мислењето на стрип-колекционерот со име Михајло, а презиме Јосифовски, неговиот став е поскоро спротивен. По професија Јосифовски е графички инженер, родум е од Битола каде живее до својата 32-ра година, а од пред десет години неговото постојано место на живеење се наоѓа во Штип. Поради тоа што за цртање баш и не го бивало, што и самиот не го крие, тој уште од мали нозе им се восхитува и се дружи со стриповите. Како еден од неколкуте македонски стрип-колекционери и пасионирани вљубеници во стрипот, тој ниту во дигиталново доба во кое живееме не престанува да ја води својата „сизифовска“ битка во насока кон популаризација на оваа уметност во Македонија. На промоција на издавачката куќа „Стрип квадрат“ која во штипската библиотека се одржа во 2017 година, Јосифовски купи не еден, а цели пет примероци од едно нивно издание. Со овој куриозитет за почит тој пет пати погласно од она што кој било би можел некогаш да го напише по темата, го потврди значењето кое читателите го имаат за развојот на стрип-културата во една земја, што пак е само еден од поводите за ова интервју.

1. Зошто се одлучивте да колекционирате стрипови, а не поштенски марки или автомобили, на пример?
Колекционер сум уште од дете, а сѐ започна со собирање албуми на самолепливи сликички, играчки и нормално стрипови. Во одреден период собирав и поштенски марки, а за автомобили – требало да се родам во Беверли Хилс. Со стрипот за првпат се сретнав преку мојот постар брат, тој ги носеше дома, ги читаше и разменуваше со другарите, а јас, иако знаев што се, во тоа време не ги разгледував и отворав. На мои 8 – 9 години за првпат отворив еден и веднаш ме плени убавината на приказната во слики. Тогаш сѐ уште не знаев да читам латиница и само ги гледав сликичките, но и без текст приказната во глобала беше разбирлива и интересна. Оттогаш до ден денес останав со стриповите. Во меѓувреме, исто така, собирав и музички цедеа, но со појавата на Mp3 престанав да ги купувам. Па така, единствените нешта од кои што дигитализацијата не ме одврати останаа книгите и стриповите. И најдобриот стрип или книга во дигитална форма не можат да ги заменат хартиените изданија и чувството да ги држиш во рака и да ги разлистуваш.

2. Претпоставувам дека кога некој ќе слушне оти колекционирате стрипови, едно од редовните прашања е колку парчиња брои вашата колекција?
Па и не баш. Прва реакција кај постарите е како и тие читале кога биле деца и дека ги собирале, но дека сега веќе ги надминале тие детски работи. Најчести прашања се дали сѐ уште излегуваат и се издаваат и дали читам стрипови, а помладите генерации најчесто прашуваат – што е тоа стрип, зошто не си читаш на компјутер и сл. Во поглед на колекцијата, со годините мојата колекција растеше и се намалуваше како што самиот растев и стареев. Нормално, моите почетоци беа со „Златна серија“ и „Лунов магнус стрип“, „Микијев забавник“, „Политикин забавник“, изданијата на „Дневник“ – „Дилан Дог“ и „Марти Мистерија“, па „Стрипотека“, „ЕКС“, „Гигант“, а дури тогаш се навратив на постарите ревии и магазини кои почнав да ги читам веќе во средно училиште. Во овој период веќе почнав редовно да ја „проветрувам“ мојата колекција и да менувам едни едиции за други и да го намалувам самиот број на стрипови. Потоа следеше онај мрачен период на штама во стрип-издаваштвото во соседството, а со самото тоа и немање редовен прилив на нови стрипови и навраќање на читањето на тоа што си го собрал дотогаш. Во тој период решив да ја десеткувам колекцијата и, освен одредени јунаци и епизоди, целата колекција ја скратив и ја заменив за музички цедеа. Со отпочнувањето на издавање на нови епизоди од „Бонели“ продукцијата во Хрватска, а подоцна и во Србија одново почнав да ги собирам истите. Со достапноста и поевтинувањето на интернетот и комуникациите, се појавија и првите странски стрипови исклучиво на англиски јазик. Од тие рани години на 21-виот век па до денес, мојата заинтересираност и мојата колекција пораснаа за неколкупати, но сега веќе во друг формат и со други школи на стрип (американска, француско-белгиска, манга). Искрено никогаш не сум ја изброил точната бројка, но се работи за многу стрипови, претежно нови и странски изданија со остатокот од старата колекција.

3. А дали можеби сте пресметале колкав процент од нив се домашни изданија?
Најболното прашање за мене. Во мојата колекција најмал број на стрипови се домашни изданија (под домашни изданија мислам на комплетно авторски, од наши автори, и на македонски јазик). Македонското издаваштво на стрипови е скоро па непостоечко. Сѐ се сведува на ентузијазмот, љубовта, жртвата на самите автори и на инцидентни искри на надеж. Македонија никогаш немала сериозен издавач на стрипови. Имало обиди, но завршувале со неколку изданија. Во поглед на стрип-ревии и магазини ситуацијата е нешто подобра, но далеку од посакуваната. Низ годините често се појавувале издавачи на странски изданија во македонски превод, но тоа е друга приказна. Талентот го има и тоа е очигледно, но целата организација и реализација е очајна, а и помладата публика мислам дека претпочита дигитални стрипови, за сметка на печатените.

4. Имате ли некој најдраг стрип?
Има многу стрипови кои сум ги читал по повеќе пати и кои ми се драги. Откако почнав да набавувам стрипови преку интернет, претежно на англиски јазик, најомилен стрип-серијал ми е „Хелбој“ (Hellboy) од Мајк Мињола (Mike Mignola) и сите придружни серијали на главниот. Интересниот стил на цртање на Мињола, со сенки, ме вовлече во целата приказна на надреални ликови помешани со историски личности и митови, народни приказни и цел еден фолклор на човештвото, измешан со еден анти-херој со добра смисла за хумор. Останати стрип-серијали кои што ми се допаднале се „Причер“ (Preacher) на Гарт Енис (Garth Ennis) и цртачот Стив Дилон (Steve Dillon), „Скалпд“ (Scalped) на Џејсон Арон (Jason Aaron) и цртачот Р. М. Гера (R.M. Guera) и многу многу други.

5. А омилени стрип-автори?
Во последно време ми се допаѓа сѐ од Џеф Лемир (Jeff Lemire): „Свит Тут“ (Sweet Tooth), „Есекс каунти“ (Essex County), „Лост догс“ (Lost Dogs), како и од француското дуо Кераскоет (Kerascoët), Швајцарецот Фредерик Питерс (Frédérik Peeters), Французинот Ману Ларсене (Manu Larcenet) и многу многу други.

6. За разлика од пред триесеттина години, кога македонските киосци беа полни со стрипови, денес нив речиси и да ги нема. Како вие најчесто ги набавувате стриповите?
Денес има два начини за набавка на стрипови, првиот е стрип книжарницата „Бункер“ во Скопје, а вториот е интернет. Во последните 5 – 6 години 90 % од стриповите ги набавувам преку интернет и исклучиво на англиски јазик. „Бункер“ ги покрива скоро сите издавачи од екс ју просторите (Србија, Хрватска) како и скоро сите изданија што се јавуваат во Македонија. Кога ќе се навратам на годините наназад, со нетрпение го чекавме секој четврток да одиме на киосците за да набавиме нови стрипови, но во тоа време приматот го имаше италијанската „Бонели“ продукција, додека сега 90 % од стриповите што ги набавувам се американска, француско-белгиска, манга и нормално некои стрип јунаци кои сѐ уште ги следам до ден денес, како на пример Дилан Дог.

7. Дали бројот на стрип-љубители во Македонија полека се зголемува или, пак, тие стануваат „загрозен вид“?
Во Македонија скоро и да нема стрип-љубители, повеќето се од постарата генерација „заразена“ уште од бившата држава или од помладите генерации кои случајно ќе прочитаат стрип откако ќе дознаат дека нивниот омилен блокбастер е, всушност, адаптација на стрип. Најголемиот број стрипаџии се собрани околу здружението „Макстрипови“ и нивниот веб-форум од каде и потекнуваат најчесто нивните дружби. Истиот феномен е и во сите соседни држави, но нивните напори вродуваат со плод и стриповите се сѐ подостапни за сите како на киосците така и во библиотеките. Во Србија и Хрватска секоја година државите вршат откуп на одреден број стрипови од издавачите и истите се достапни во библиотеките за читање, што во глобала не е некој којзнае каков исчекор, но секако ги прави стриповите достапни до сите, имајќи предвид дека во последните неколку години речиси сите изданија се полуксузни, со повеќе епизоди, а со самото тоа и со повисока цена.

8. Доколку ве прашам за стрип-сцената во Македонија веројатно би ми одговориле дека баш и немаме некоја сцена, туку само обиди за нејзино создавање или можеби грешам?
Жално, но тоа е реалната ситуација во Македонија, стрип-сцена не постои. Стрипот е сведен на суб-културна подгрупа на новата поп-култура. Обиди за создавање имало безброј, но без некои поголеми успеси. Да не бидам погрешно разбран, талентот го имаме, серија на одлични цртачи и сценаристи, историски исто така имаме од кого да влечеме инспирации и поуки, а и со новите технологии можностите се бесконечни. Но, сите досегашни проекти кои на хартија изгледале како сигурни хитови и врвни дела во практика или не го здогледувале својот печатен живот или останувале само како добри идеи. Со самото тоа и авторите кои би требало да бидат носачи на македонската сцена работат за странски пазари или нешто сосема трето како видео игри или дизајн. Целосната слика на културата во нашата држава е на незавидно ниво, оттука и не гледам некои подобри ветрови за стриповите. Да ја сумирам сликата, еден одличен цртач или сценарист никогаш нема да си го наплати реално сработеното во Македонија, додека надвор ќе биде ценет и соодветно финансиски компензиран. Со моменталното дигитално убивање на печатените медиуми, не гледам светла иднина за сите печатени медиуми, па ни за стриповите.

8. Каде во оваа рамка стои стрип-културата во Штип?
Ова прашање е непотребно бидејќи во овие десет години, откако сум во Штип, имало само 2 – 3 промоции на илустрирани книги, една промоција на стрип-албум и една изложба на стрип-табли, за кои јас сум чул и видел, така што ниту гледам рамка, ниту гледам стрип.

10. Со оглед на тоа дека во Штип живеете само десет години, а во Битола цели 32, веројатно можете подетално да ни кажете за досегашните стрип-случувања таму?
И во Битола ситуацијата е слична, во огромен временски период многу малку случувања и сѐ што вреди, нормално, заминало во Скопје.

11. Што е она што недостасува за поголема популаризација на стрипот во нашата земја?
Одговорот на ова прашање е составен дел на прашањето. За поголема популаризација на стрипот во Македонија недостасува стрип, од каков било вид и во која било форма. Мое мислење е дека иднината на стрипот е во дигитална форма, како на изработка на истиот така и во конзумирање.

  ...„Povratak“ Šona Tana;
 Izdavač „Komiko“ 2019.

Stara je i višestruko potvrđena istina da je poneku stvar ili ljudsku situaciju najbolje sagledati ako posmatrač iskorači iz uobičajenih pozicija, ako, dakle, promeni rakurs. Tada se mnogo toga ukazuje kao sasvim novo i neviđeno a međuodnosi i perspektive se pomeraju i uspostavjaju drugačije rasporede što, sveukupno, može doprineti da se neki problemi lakše a dublje spoznaju. Takav je slučaj i sa čitanjem grafičke novele „Dolazak“ Šona Tana (1974), izuzetno darovitog i zapaženog australijskog strip autora i ilustratora odnosno filmskog umetnika (najpoznatiji po crtanom filmu „Izgubljena stvar“ iz 2011.g); ovo delo objavila je 2019.g. kuća „Komiko“, znana po izuzetno kvalitetnim naslovima, koju vodi Vuk Marković. Osnovna priča „Dolaska“ (originalno objavljen 2006.g, višestruko nagrađen) znana je i bezbroj puta ispričana - ekonomska migracija i teškoće uklapanja, nalaženja svog „mesta pod suncem“ u novoj sredini. No, ono što ovu grafičku novelu izdvaja od ostalih i što menja rakurs sagledavanja je, ponajpre, izuzetna atmosfera dočarana rafiniranim crtežom sa mnoštvom fantastičkih motiva a zatim i potpuno odsustvo dijaloga ili objašnjenja (tzv „nemi strip“ odnosno „strip bez reči“).

Tanov junak, glava male porodice koju čine supruga i kći odlazi, sa mnoštvom nevoljnika, prekookeanskim brodom u drugu zemlju čiju blizinu najavljuju jata letećih ptica-riba. U pristaništu je veliki spomenik na kome se rukuju došljak i domaćin. Posle lekarskog pregleda i dobijanja mnoštva potvrda, migrant se iskrcava u obećanu zemlju prepunu njemu nepoznatih čudesa, pronalazi smeštaj, novog kućnog ljubimca i pratioca (koji liči na hodajuću ribu-punoglavca) i pokušava da nađe posao što nije lako pre svega zbog njegovog nepoznavanja kulture, običaja i navika domaćina (tako će došljak lepiti plakate naopako jer ne zna strana slova). U svojim lutanjima on će sresti i druge migrante i slušati priče o stradanjima u njihovim zemljama; istovremeno, upoznaće i porodicu svog poslodavca, sasvim običnu i dobrodušnu. Kako vreme prolazi i došljak se prilagođava novoj sredini sve je jača njegova želja da se spoji sa svojim najmilijima a kad se i to desi oni su, konačno, srećna porodica toliko utopljena u novu zemlju da nasmejana ćerka pokazuje put novoj migrantkinji. Tanova priča spaja kontradiktorne pojmove potrebe za pripadanjem grupi i težnje za srećom; ukoliko nije srećan u svojoj primarnoj grupi čovek može da traga za drugom i, kad je nađe, u nju se utapa bez obaziranja na svet koji je ostavio. Potenciranje individualističkog osećaja zadovoljstva u odnosu na sudbinu grupe u okriljima velike zemlje umnogome podseća na model „konstruisanja“ Sjedinjenih Američkih Država, posebno posle I svetskog rata, pomoću takozvanog „lonca za topljenje“ (nacionalnih razlika). Autor insistira i na tezi da će lična hrabrost i upornost biti nagrađena boljitkom.

„Dolazak“ spada među dela u kojima je stil kazivanja jednako bitan (ako ne i bitniji) kao i priča. Rame uz rame sa realističnim likovima, eksterijerima i enterijerima su izuzetna, natprirodna bića, bizarni predmeti, čudnovate mašine i gradski pejzaži. Osećaj začudnosti izbija iz egzotičnih i ekstravagantnih prizora i preliva se na slike koje su sasvim obične. Sjajni crteži, konstrukcije tabli u kojima se smenjuju one sa mnoštvom malih slika sa grandioznim crtežima na jednoj ili dve table, te konačno kolor koji oponaša stare fotografije, bledu, smeđu sepiju ili od vremena izbledele crno-bele slike, obavijaju čitavo delo patinom prošlih (i budućih) vremena u kojima vlada večni sumrak ili zora. Spoj različitih vremenskih horizonata te pogleda na svet mladim očima, širom otvorenim za sve nove svetove koji oduzimaju dah, i očima koje su stare i nagledale su se svega lepog i ružnog u svim svetovima, u ovom delu izrodio je sasvim osobenu fantazmagoriju koja povremeno, posebno kada su iscrtani gradski predeli podseća na slike legendarnog nadrealiste De Kirika. Nepatvorena melanholično-infantilna atmosfera u kojoj su se pomešali realnost i detinji snovi ključni je element koji „Dolazak“ Šona Tana čini intrigantnim, zavodljivim i nadasve nezaboravnim umetničkim delom.

(„Dnevnik“, 2020)